7. Szlakiem walk o niepodległość.
Kielecczyzna, znajdując się w centrum ziem polskich między Warszawą i Krakowem, była świadkiem wszystkich walk narodowo-wyzwoleńczych narodu polskiego. To tu Naczelnik Kościuszko prowadził swe oddziały do bitew pod Racławicami i Szczekocinami, a w Połańcu ogłosił swój słynny uniwersał. To w Kielcach znajduje się mogiła bohaterskiego Bartosza Głowackiego. To w Sandomierzu generał Sokolnicki staczał krwawe boje broniąc Księstwa Warszawskiego. To w świętokrzyskich lasach w latach powstania listopadowego działał korpus generała Różyckiego, a zakłady Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, zlokalizowanego na kielecczyźnie, produkowały broń dla powstańców. To w Kielcach skazano księdza Piotra Ściegiennego na katorgę za przygotowywanie powstania zbrojnego przeciw Rosji.
Teren naszego regionu sprzyjał organizowaniu oporu. W Górach Świętokrzyskich istniało wiele zakładów produkujących broń, dookoła rozciągały się rozległe lasy, ułatwiające działania partyzanckie, a w świętokrzyskich miastach i wsiach biły gorące polskie serca. Nieprzypadkowo więc najwybitniejsi polscy przywódcy wodzowie z okresu walk o niepodległość pojawiali się i działali na tej właśnie ziemi. To tu działali dowódcy Powstania Styczniowego: Langiewicz, Czachowski, Hauke-Bosak, niosący wolność legioniści Piłsudskiego; najsłynniejsi partyzanci II wojny światowej: Hubal, Ponury, Jędrusie. Bohaterów jest tak wielu, że w naszym opracowaniu skupimy się tylko na trzech szlakach tematycznych: Mariana Langiewicza – przypominającym kampanię wiosenną z 1863 roku, Józefa Piłsudskiego i Legionów z 1914 roku oraz Jana Piwnika „Ponurego” z 1943 roku.
Szlak Mariana Langiewicza.
„Za wolność waszą i naszą!”
Szlak rozpoczyna się w Wąchocku przy pomniku gen. Langiewicza, stojącego obok Opactwa Cystersów. Założone w 1179 roku opactwo jest jednym z najstarszych w Polsce. W zabudowaniach klasztornych zachowały się oryginalne romańskie wnętrza wraz z unikalnym i bezcennym kapitularzem. W obrębie klasztoru znajduje się również izba muzealna, zawierająca pamiątki z czasów walk o niepodległość Polski, zebrane przez ks. Walentego Ślusarczyka. Obiekt można zwiedzać z przewodnikiem klasztornym. Po opuszczeniu opactwa, kierując się południe mijamy budynek poczty, w którym Marian Langiewicz miał swoją kwaterę. Kolejnym etapem jest polana Langiewicza na Wykusie, a następnie Nowa Słupia i Święty Krzyż, gdzie odnajdziemy pomnik postawiony w miejscu bitwy oddziałów powstańczych. Kolejnym ważnym miejscem na szlaku jest Małogoszcz – to tutaj doszło w 1863 roku do dramatycznej bitwy i przeprawy przez Łośną, od tamtego czasu nazywaną Wierną Rzeką. Na cmentarzu małogoskim znajdują się mogiły 184 powstańców poległych w tej walce. Co roku w Małogoszczu odbywa się inscenizacja walk powstańczych w rocznicę bitwy. Kolejny etap trasy prowadzi do Chrobrza na Ponidziu i znajdującego się tam pałacu Wielopolskich. Jest to miejsce zwycięskiej bitwy z Rosjanami ale również siedziba rodowa jednego z „współtwórców” powstania. Ostatnim punktem szlaku są położone nieopodal Buska-Zdroju Grochowiska, gdzie odbyła się ostatniej bitwa gen. Langiewicza. Długość szlaku wynosi około 170 km. Można go przebyć zarówno rowerem, jak i samochodem.
Szlak Legionów i Józefa Piłsudskiego.
„ Rzuciliśmy nasz życia los na stos”
Kielce nierozerwalnie związane są z osobą Józefa Piłsudskiego i Legionów. Były pierwszym polskim miastem w zaborze rosyjskim, do którego wkroczył polski żołnierz, niosący wolność. Szlak zaczynamy obok Dworca PKP, przy pomniku Niepodległości. To tu padły pierwsze strzały w walce o wolną Polskę. Spod dworca udajemy się na ul. Ściegiennego, gdzie znajduje się pomnik Czwórki Legionowej, symbolizujący przybycie Kompanii Kadrowej do Kielc w sierpniu 1914 roku. Tuż obok stoi Wojewódzki Dom Kultury, zbudowany z inicjatywy Marszałka w celu krzewienia kultury fizycznej. Następnie udajemy się na Plac Wolności, gdzie możemy zobaczyć Józefa Piłsudskiego na ulubionej Kasztance, spoglądającego na Kielce z cokołu pomnika. Kolejnym punktem jest Pałac Biskupów Krakowski, gdzie Muzeum Narodowe w Kielcach udostępnia Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego. Nieopodal, w dawnym więzieniu, mieszczącym obecnie Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej znajduje się ekspozycja dotycząca Józefa Piłsudskiego i Legionów. Szlak prowadzi przez miasto i ma długość około 3 km. Jest to piesza trasa.
Szlak Jana Piwnika Ponurego.
„ W bohaterów prowadziłaś ślady, naród zwarty jak grupa szturmowa,
Aż spłynęłaś krwią na barykady, Armio Krajowa”.
Major Jan Piwnik, ps. ”Ponury”, jest chyba najbardziej znanym polskim partyzantem z okresu II wojny światowej. Działał w kilku regionach kraju, ale największą sławę zdobył na kielecczyźnie, będącej również jego ojczystą krainą. Początek szlaku wyznacza miejscowość Janowice koło Nowej Słupi, gdzie stoi dom rodzinny Jana Piwnika. Po obejrzeniu Izby Pamięci, poświęconej legendzie polskiej partyzantki, udajemy się do Michniowa. Funkcjonuje tam Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej, którego powstanie miało upamiętnić pacyfikację mieszkańców wioski, jaka miła miejsce w czasie II wojny światowej. Dzięki zaangażowaniu mieszkańców i licznych działaczy, a później również przy wsparciu Instytutu Pamięci Narodowej Mauzoleum upamiętnia obecnie setki miejscowości, spacyfikowanych i eksterminowanych przez okupantów. Kolejnym punktem na trasie jest Wykus – polana „Ponurego” wraz z kapliczką upamiętniającą walki oddziałów AK z okupantem niemieckim. Jest ona położona w pobliżu innej polany, na której obozował Marian Langiewicz z powstańcami. Ostatnim punktem szlaku jest Wąchock, gdzie na rynku znajduje się pomnik majora „Ponurego”. Szlak zamyka grób Jana Piwnika w Opactwie Cystersów, gdzie spoczywają prochy bohaterskiego dowódcy. Na ogrodzeniu opactwa można obejrzeć tablice poświęcone najwybitniejszym żołnierzom Państwa Podziemnego. Długość trasy wynosi około 50 km. Można ją przemierzyć rowerem lub pieszo. Jeśli zdecydujemy się na samochód, najlepiej skorzystać z pojazdu terenowego.
W latach II wojny światowej na Kielecczyźnie działało wiele oddziałów partyzanckich Armii Krajowej. Spośród nich można wymienić jednostki: „Ponurego-Nurta”, „Jędrusie”, „Szarego” czy „Barabasza”. Oddziały te weszły w 1944 roku w skład 2 Dywizji Piechoty Legionów AK i stoczyły wiele bitew z Niemcami, nigdy nie dając się pokonać. Przypominają o tym liczne rekonstrukcje historyczne walk, m.in. bitwy pod Szewcami koło Kielc. Należy w tym miejscu dodać, że w obliczu okupacji sowieckiej wielu żołnierzy Armii Krajowej kontynuowało walkę z nowym okupantem i polskimi władzami komunistycznymi. Do najgłośniejszych akcji z tego okresu należy rozbicie w sierpniu 1945 roku przez oddział „Szarego” więzienia UB w Kielcach i uwolnienie ok. 400 aresztowanych, w tym wielu członków AK. Aby bliżej poznać te dramatyczne wydarzenia należy koniecznie odwiedzić Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej, założony w odrestaurowanym budynku więzienia i dokumentujący jego historię.